دبیر ستاد آب معاونت علمی گفت: تجهیز مراکز حیاتی به واحدهای مقیاس کوچک آب‌شیرین‌کن، همراه با مخازن ذخیره و سامانه‌های توزیع مستقل، باعث می‌شود که در شرایط بحران به کار خود ادامه دهند.

خبرگزاری مهر، گروه دانش و فناوری؛ مهتاب چابک: هفته گذشته بخش اول گفتگوی مشروح با دکتر سید محمدمهدی نوربخش، دبیر ستاد آب، محیط زیست و انرژی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری (لینک) پیرامون وضعیت کنونی منابع آبی کشور، اقداماتی که باید در مقابله با این بحران انجام شود و همچنین راهکارهای فناورانه برای مدیریت منابع آبی و … منتشر شد.

در بخش دوم این گفتگو، نوربخش علاوه بر اینکه چارچوبی یکپارچه برای مقابله با بحران آب بر پایه راهکارهای فناورانه ترسیم کرده، درباره تهدید آلودگی عمدی آب (حمله بیولوژیکی) هشدار داده و تأکید کرده است که این خطر جدی است و نیازمند استفاده از فناوری‌های پایش سریع و هماهنگی بین نهادهای مختلف برای پیشگیری و مقابله است. او به اهمیت آموزش و آماده‌سازی نیروی انسانی هم اشاره می‌کند تا تاب‌آوری سیستم‌های آب در برابر چنین حملاتی افزایش یابد

مشروح بخش دوم گفتگو با دبیر ستاد آب، محیط زیست و انرژی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در نوشتار زیر آمده است:

آقای دکتر نوربخش، با توجه به اثرگذاری بالای راهکارهای فناورانه، سوال این است که چرا اجرای آن‌ها در مقیاس ملی به کندی پیش می‌رود و چه موانع ساختاری یا اقتصادی در این مسیر وجود دارد؟

این پرسش نقطه کلیدی بحث ماست؛ تجربه نشان داده که بسیاری از فناوری‌هایی که در پایلوت‌های شهری یا صنعتی با موفقیت اجرا شده‌اند، به‌دلیل مجموعه‌ای از موانع ساختاری، نهادی و اقتصادی، هیچ‌گاه به مقیاس ملی نرسیده‌اند. از منظر اقتصادی، مدل سرمایه‌گذاری و بازگشت هزینه یکی از اصلی‌ترین چالش‌هاست. بسیاری از این فناوری‌ها، مانند هوشمندسازی شبکه یا بازچرخانی پساب، نیازمند سرمایه‌گذاری اولیه نسبتاً بالایی هستند، اما بازگشت هزینه آن‌ها در بازه دو تا چهار سال قطعی است. مشکل اینجاست که در ساختار بودجه‌ای کشور، نگاه کوتاه‌مدت غالب است و بخش بزرگی از دستگاه‌های اجرایی برای هزینه‌کرد امروز و برداشت سریع نتیجه طراحی شده‌اند، نه برای سرمایه‌گذاری میان‌مدت.

از سوی دیگر، قیمت‌گذاری یارانه‌ای آب باعث می‌شود منافع صرفه‌جویی به‌طور مستقیم به مصرف‌کننده منتقل نشود و انگیزه او برای سرمایه‌گذاری در فناوری‌های کاهنده مصرف پایین بماند. وقتی خانوار با نصب یک پرلاتور یا تعویض کولر آبی صرفه‌جویی واقعی ایجاد می‌کند ولی قبضش تغییر چندانی نمی‌کند، طبیعی است که رغبت کمی برای ورود به چنین طرح‌هایی داشته باشد. این در حالی است که در حوزه انرژی، مکانیزم‌هایی مانند «گواهی صرفه‌جویی» ایجاد شده که سرمایه‌گذار پس از اجرای طرح بهینه‌سازی از محل صرفه‌جویی ایجادشده درآمد کسب می‌کند. این مدل را می‌توان با تغییرات لازم در حوزه آب نیز پیاده‌سازی کرد.

از منظر نهادی، فرآیندهای پیچیده و غیرانعطاف‌پذیر اداری مانع دیگری هستند. در بسیاری از دستگاه‌ها، حتی اگر یک فناوری در پایلوت موفق شود، مسیر عقد قرارداد، تأمین مالی و اجرای گسترده آن به قدری زمان‌بر که شرکت‌های فناور از ادامه مسیر منصرف می‌شوند. همچنین محدودیت‌های قانونی در برخی موارد اجازه نمی‌دهد که شرکت‌های خصوصی مستقیماً وارد نصب و بهره‌برداری از تجهیزات شوند یا از محل صرفه‌جویی ایجادشده سهمی دریافت کنند.

یک مشکل دیگر، نبود نهادهای واسط تخصصی در بازار آب است. در کشورهای پیشرو، شرکت‌های خدمات بهره‌وری آب (WESCO) به‌عنوان واسطه بین مصرف‌کننده، نهاد تنظیم‌گر و سرمایه‌گذار عمل می‌کنند. این شرکت‌ها پروژه را اجرا می‌کنند و از محل صرفه‌جویی به دست آمده سرمایه و سود خود را برداشت می‌کنند. در ایران، هرچند ایده ایجاد چنین نهادهایی مطرح شده و حتی مجوزهایی صادر شده، ولی هنوز به‌طور گسترده فعال نشده‌اند.

در کنار این‌ها، باید به ضعف در ارتباطات بین نهادهای علمی و دستگاه‌های اجرایی نیز اشاره کرد. معاونت علمی و فناوری و ستادهای تخصصی اغلب تا مرحله اثبات فناوری و اجرای پایلوت پیش می‌روند، اما حلقه بعدی که اتصال پایلوت موفق به سیاست‌گذاری و بودجه‌گذاری ملی است، یا شکل نمی‌گیرد یا به کندی پیش می‌رود. نتیجه این می‌شود که فناوری در بهترین حالت، در چند پروژه محدود باقی می‌ماند و به جریان غالب تبدیل نمی‌شود.

به نظر من، برای عبور از این وضعیت باید سه کار همزمان انجام شود: نخست اصلاح مدل‌های اقتصادی و تعرفه‌ای به‌گونه‌ای که صرفه‌جویی برای مصرف‌کننده و سرمایه‌گذار ملموس باشد، سپس ایجاد نهادهای واسط قدرتمند که بتوانند از محل صرفه‌جویی سرمایه‌گذاری بخش خصوصی را بازپرداخت کنند و در نهایت کاهش پیچیدگی اداری و افزایش انعطاف‌پذیری مقررات برای ورود فناوری‌های جدید به مقیاس عملیاتی. اگر این سه محور همزمان پیش برود، اجرای ملی فناوری‌های کاهنده مصرف و بهینه‌ساز آب نه یک آرزو، بلکه یک مسیر عملی خواهد بود

*یکی از انتقاداتی که مردم مطرح می‌کنند این است که حتی اگر خودشان صرفه‌جویی کنند، همسایه یا بخش‌های دیگر ممکن است بیشتر مصرف کنند و نتیجه کلی تغییر نکند. در این زمینه، هوشمندسازی کنتورها و تفکیک مصارف چه نقشی دارد و چگونه می‌توان مشارکت اجتماعی را تقویت کرد؟

این دغدغه کاملاً واقعی و قابل‌درک است. وقتی نظام اندازه‌گیری و پایش مصرف، کلی و غیرشفاف باشد، انگیزه فردی برای صرفه‌جویی کاهش می‌یابد. این موضوع به‌ویژه در ساختمان‌های چندواحدی که کنتور مشترک دارند، به وضوح دیده می‌شود؛ زیرا در چنین شرایطی، مصرف‌کننده کم‌مصرف و پرمصرف در هزینه‌ها شریک هستند و این ناعادلانه است.

راه‌حل بنیادی این مشکل، تفکیک کنتورها و حرکت به سمت کنتورهای هوشمند است. این کنتورها مصرف هر واحد را به‌طور مستقل ثبت و به‌صورت برخط به مرکز داده و حتی اپلیکیشن موبایل مشترک ارسال می‌کنند. وقتی مشترک لحظه‌به‌لحظه مصرف خود را ببیند و بتواند آن را با الگوهای بهینه یا میانگین محله مقایسه کند، انگیزه اصلاح رفتار به‌طور محسوسی افزایش می‌یابد. تجربه کشورهایی که این فناوری را به‌کار گرفته‌اند نشان می‌دهد که صرف آگاهی‌بخشی بلادرنگ، می‌تواند بین ۱۰ تا ۱۵ درصد مصرف را کاهش دهد، حتی بدون اعمال جریمه یا مشوق مالی.

علاوه بر این، تجمیع داده‌های مصرف در سطح محله یا شهر، ابزار مهمی برای مدیریت تقاضا فراهم می‌کند. با این داده‌ها می‌توان مناطق پرمصرف را شناسایی و سیاست‌های هدفمند – مثل کمپین‌های اطلاع‌رسانی محلی یا تعدیل فشار شبکه – را در همان نقاط اجرا کرد. حتی می‌توان الگوی مصرف را با شرایط آب‌وهوایی و ساعات اوج مصرف تطبیق داد و برای هر منطقه نسخه مدیریتی ویژه ارائه داد.

بُعد دیگر این فناوری، ایجاد رقابت اجتماعی سالم است. وقتی در یک محله، آمار کاهش مصرف به‌صورت عمومی اعلام شود و مردم ببینند همسایگانشان موفق شده‌اند مصرف خود را پایین بیاورند، اثر روانی مثبتی ایجاد می‌شود که به تغییر رفتار جمعی کمک می‌کند. این همان مکانیزمی است که در بسیاری از برنامه‌های موفق کاهش مصرف انرژی و آب در دنیا به‌کار گرفته شده است.

البته، هوشمندسازی کنتورها تنها یک ابزار است و باید با برنامه‌های فرهنگ‌سازی و مشارکت اجتماعی همراه شود. اگر مردم احساس کنند که صرفه‌جویی آن‌ها بخشی از یک تلاش جمعی است و نتیجه آن در بهبود خدمات یا پایداری منابع ملموس خواهد بود، مشارکتشان پایدارتر خواهد بود. این‌جاست که شفافیت در اطلاع‌رسانی، آموزش عمومی و حتی ارائه مشوق‌های غیرمالی – مانند تخفیف در هزینه خدمات شهری برای خانوارهای کم‌مصرف – اهمیت پیدا می‌کند.

*برای کاهش مصرف آب، چه نمونه‌های مشخصی از تجهیزات و لوازم کاهنده مصرف را می‌توان در بخش‌های خانگی و صنعتی معرفی کرد که هم اثرگذاری بالایی داشته باشند و هم در دسترس باشند؟

در بخش خانگی، برخی تجهیزات ساده اما مؤثر می‌توانند تغییرات قابل‌توجهی ایجاد کنند. پرلاتورها یا همان سرشیرهای کاهنده دبی، یکی از این ابزارها هستند که با ترکیب آب و هوا، حجم خروجی را کاهش می‌دهند بدون آنکه فشار قابل‌احساس برای مصرف‌کننده تغییر کند. این وسیله ساده می‌تواند تا ۳۰ درصد در مصرف آب شیرآلات صرفه‌جویی ایجاد کند. سردوش‌های کم‌مصرف هم اثر مشابهی دارند و با طراحی بهینه منافذ و زاویه پاشش، مصرف آب را به نصف کاهش می‌دهند.

یکی دیگر از نمونه‌های شاخص که قبلاً هم به آن اشاره کردیم، کولرهای آبی بهینه است. کولرهای نسل جدید با بدنه پلیمری، سیستم توزیع آب بهینه و پمپ‌های کم‌مصرف، تا ۵۰ درصد در مصرف آب و برق صرفه‌جویی می‌کنند. حتی بدون تعویض کامل کولر، افزودن یک ترموستات هوشمند می‌تواند با کنترل خودکار روشن و خاموش شدن دستگاه، در طول یک فصل تابستان چند هزار لیتر آب و ده‌ها کیلووات‌ساعت برق صرفه‌جویی کند.

در بخش صنعتی، فناوری‌های کاهنده مصرف آب متنوع‌تر و تخصصی‌تر هستند. برای مثال، در صنایع فرآیندی، استفاده از سیستم‌های مدار بسته خنک‌سازی به‌جای سیستم‌های یک‌بارمصرف، می‌تواند وابستگی به آب تازه را تا ۹۰ درصد کاهش دهد. در کارخانجات تولید مواد غذایی یا نوشیدنی، به‌کارگیری تجهیزات CIP (Cleaning in Place) برای شست‌وشوی خطوط تولید، میزان آب مصرفی در هر سیکل شست‌وشو را به حداقل می‌رساند.بازیافت و بازچرخانی پساب صنعتی نیز از مهم‌ترین حوزه‌هاست. با استفاده از فناوری‌های نانوفیلتراسیون و اسمز معکوس، پساب می‌تواند به کیفیتی برسد که دوباره در فرآیند تولید یا خنک‌سازی به‌کار رود. در برخی صنایع فولاد کشور، اجرای این فناوری‌ها مصرف آب تازه را تا ۴۰ درصد کاهش داده است.

همچنین باید به حسگرها و سامانه‌های کنترل هوشمند در صنایع اشاره کرد که مصرف آب را بر اساس نیاز واقعی و نه بر اساس زمان‌بندی ثابت، تنظیم می‌کنند. این سامانه‌ها در فرآیندهایی مانند شست‌وشوی تجهیزات یا خنک‌کاری، با سنجش دما، فشار یا کیفیت آب، تصمیم‌گیری می‌کنند و از هدررفت جلوگیری می‌کنند. ویژگی مشترک همه این تجهیزات، این است که با وجود سرمایه‌گذاری اولیه، معمولاً ظرف کمتر از دو تا سه سال هزینه خود را از محل صرفه‌جویی باز می‌گردانند. اگر این تجهیزات در مقیاس وسیع و با مدل‌های تأمین مالی مناسب در اختیار خانوارها و صنایع قرار گیرد، می‌توان بدون فشار بر رفاه مردم یا کاهش تولید، مصرف آب را به‌طور پایدار کاهش داد.

*فناوری شیرین‌سازی آب در سال‌های اخیر به‌عنوان یک راهکار برای مقابله با کم‌آبی مطرح شده است. این فناوری تا چه اندازه می‌تواند به تقویت تاب‌آوری آبی کشور کمک کند و وضعیت ما در این حوزه چگونه است؟

شیرین‌سازی آب، به‌ویژه در مناطق ساحلی، یکی از فناوری‌های کلیدی برای تأمین پایدار آب است. در سطح جهانی، بیش از ۹۵ میلیون مترمکعب آب شیرین در روز از طریق واحدهای آب‌شیرین‌کن تولید می‌شود و کشورهایی مانند عربستان سعودی، امارات و اسپانیا بخش قابل توجهی از آب شرب خود را از این طریق تأمین می‌کنند. مزیت این فناوری در این است که برخلاف منابع سطحی یا زیرزمینی که وابسته به بارش هستند، می‌تواند منبع نسبتاً پایداری ایجاد کند، هرچند که هزینه و انرژی‌بر بودن آن همچنان یک چالش جدی است.

در ایران، به‌ویژه در سواحل جنوبی، ظرفیت نصب‌شده آب‌شیرین‌کن‌ها رو به افزایش است. بخش قابل توجهی از این واحدها از فناوری اسمز معکوس(RO) استفاده می‌کنند که نسبت به روش‌های حرارتی، مصرف انرژی کمتری دارد. در حوزه مواد مصرفی، مانند فیلترها و مواد شیمیایی، پیشرفت خوبی داشته‌ایم، اما در بخش ممبرین که قلب این فناوری است، هنوز به خودکفایی کامل نرسیده‌ایم. هرچند نمونه‌های آزمایشی ممبرین در کشور تولید شده، اما کیفیت و دوام آن‌ها نیازمند ارتقا و سرمایه‌گذاری بیشتر است.

یکی از نکات مهم در توسعه شیرین‌سازی، یکپارچه‌سازی با منابع انرژی تجدیدپذیر است. استفاده از برق تولیدی توسط پنل‌های خورشیدی یا توربین‌های بادی می‌تواند هزینه عملیاتی و ردپای کربنی آب‌شیرین‌کن‌ها را کاهش دهد. این موضوع در مناطقی که همزمان از تابش خورشید و وزش باد مناسب برخوردارند، توجیه فنی و اقتصادی بالایی دارد.

با این حال، باید توجه داشت که شیرین‌سازی به‌تنهایی نمی‌تواند همه مشکلات را حل کند. این فناوری باید بخشی از یک سبد راهکارهای تأمین و مدیریت آب باشد. برای مثال، در کنار احداث آب‌شیرین‌کن‌ها، باید به بازچرخانی پساب، کاهش تلفات شبکه و اصلاح الگوی مصرف نیز پرداخته شود تا منابع تولیدشده به شکل بهینه استفاده شوند.

از منظر تاب‌آوری، شیرین‌سازی می‌تواند نقش حیاتی در تأمین آب مراکز حیاتی مانند بیمارستان‌ها، پادگان‌ها و صنایع کلیدی ایفا کند. تجهیز این مراکز به واحدهای مقیاس کوچک آب‌شیرین‌کن، همراه با مخازن ذخیره و سامانه‌های توزیع مستقل، باعث می‌شود که در شرایط بحران – مانند خشکسالی شدید یا قطع منابع معمول – همچنان بتوانند به فعالیت ادامه دهند. در نهایت باید گفت که سرمایه‌گذاری در بومی‌سازی فناوری شیرین‌سازی، به‌ویژه تولید ممبرین و کاهش مصرف انرژی، نه‌تنها به تأمین آب کمک می‌کند، بلکه می‌تواند یک مزیت صنعتی و صادراتی برای کشور ایجاد کند.

*تاب‌آوری زیرساخت‌های حیاتی آب و انرژی در شرایط بحران یا حوادث غیرمترقبه چقدر اهمیت دارد و چه راهکارهای فناورانه‌ای برای افزایش این تاب‌آوری وجود دارد؟

تاب‌آوری زیرساخت‌های آب و انرژی، یعنی توانایی این سامانه‌ها برای ادامه کارکرد یا بازگشت سریع به وضعیت عادی پس از یک بحران، از زلزله و سیل گرفته تا حملات سایبری و حتی بحران‌های ژئوپلیتیکی. این مفهوم امروز دیگر یک موضوع لوکس یا صرفاً مهندسی نیست، بلکه بخشی از امنیت ملی کشورها محسوب می‌شود.

در حوزه آب، نخستین گام برای افزایش تاب‌آوری، شناخت نقاط ضعف شبکه است. استفاده از فناوری‌های پایش هوشمند، مانند سنسورهای فشار، دبی و کیفیت آب، این امکان را می‌دهد که تغییرات غیرعادی به‌سرعت شناسایی شوند و تیم‌های عملیاتی به موقع وارد عمل شوند. ایجاد نواحی مستقل عملیاتی (DMA) در شبکه‌های شهری، کمک می‌کند که در صورت وقوع حادثه یا آلودگی، بتوان بخش آسیب‌دیده را سریعاً جدا کرد و مانع از گسترش مشکل شد. در بخش انرژی، به‌ویژه شبکه برق، سیستم‌های مانیتورینگ پیشرفته(SCADA) و زیرساخت‌های هوشمند توزیع، نقش کلیدی دارند. این سیستم‌ها می‌توانند بار شبکه را به‌صورت پویا مدیریت کنند و در زمان بحران، تأمین برق مراکز حیاتی مانند بیمارستان‌ها یا ایستگاه‌های پمپاژ آب را در اولویت قرار دهند.

یکی دیگر از حوزه‌های مهم، خودکفایی مراکز حیاتی است. بیمارستان‌ها، پادگان‌ها، مراکز امدادی و صنایع کلیدی باید مجهز به مخازن ذخیره آب، سامانه‌های تولید برق تجدیدپذیر (مانند پنل‌های خورشیدی) و سیستم‌های بازچرخانی آب باشند تا در صورت قطع منابع اصلی، بتوانند برای چند روز یا حتی چند هفته به فعالیت ادامه دهند.

فناوری‌های خنک‌سازی خشک یا هیبریدی در نیروگاه‌ها نیز بخشی از تاب‌آوری محسوب می‌شوند، زیرا مصرف آب این نیروگاه‌ها را کاهش می‌دهند و وابستگی آن‌ها به منابع آبی آسیب‌پذیر را کم می‌کنند. همچنین باید به بعد امنیت سایبری توجه کرد. امروز حملات سایبری به زیرساخت‌های آب و انرژی یک تهدید واقعی است. استفاده از سامانه‌های کنترل صنعتی امن، شبکه‌های جداگانه برای سیستم‌های حیاتی، و آموزش مستمر نیروی انسانی، بخش جدایی‌ناپذیر افزایش تاب‌آوری محسوب می‌شود.

در نهایت، تاب‌آوری بدون سناریوسازی و رزمایش‌های دوره‌ای معنا پیدا نمی‌کند. باید با استفاده از مدل‌سازی‌های پیشرفته، سناریوهای بحران، طراحی و به‌طور منظم تمرین شوند تا هم تجهیزات و هم نیروی انسانی برای واکنش سریع آماده باشند. اگر این اقدامات فناورانه در کنار برنامه‌ریزی و آموزش مستمر اجرا شوند، زیرساخت‌های آب و انرژی کشور می‌توانند حتی در شدیدترین بحران‌ها، پایداری نسبی خود را حفظ کنند و مانع از اختلال گسترده در خدمات اساسی به مردم شوند.

*یکی از نگرانی‌های جدی در حوزه امنیت آب، احتمال آلودگی‌های عمدی یا حملات بیولوژیکی است. این تهدیدات تا چه اندازه واقعی‌اند و چه راهکارهای فناورانه‌ای برای پیشگیری و مقابله با آن‌ها وجود دارد؟

تهدیدات بیولوژیکی علیه منابع آب، اگرچه شاید در نگاه اول دور از ذهن به نظر برسند اما واقعیتی جدی در حوزه امنیت آبی محسوب می‌شوند. تجربه جهانی نشان داده که سامانه‌های آب‌رسانی به‌دلیل گستردگی و ارتباط مستقیم با زندگی روزمره مردم، در صورت هدف قرار گرفتن، می‌توانند خسارات انسانی و اجتماعی گسترده‌ای ایجاد کنند. این تهدیدات لزوماً به معنای ورود فیزیکی به تأسیسات نیستند؛ حتی یک فرد خرابکار می‌تواند با دسترسی محدود، مواد میکروبی یا شیمیایی خطرناک را به بخشی از شبکه یا مخازن تزریق کند و آلودگی را به مناطق وسیع منتقل کند.

مشکل اصلی در چنین شرایطی، تشخیص سریع است. روش‌های سنتی آزمایشگاهی، مانند کشت میکروبی یا تست‌های شیمیایی، معمولاً زمان‌بر هستند و ممکن است تا دریافت نتیجه، آلودگی گسترده شده باشد. راهکار فناورانه این مشکل، استفاده از سنسورهای بیولوژیکی آنلاین است. این حسگرها که می‌توانند بر پایه واکنش‌های زیستی یا تغییرات شیمیایی عمل کنند، به‌صورت بلادرنگ کیفیت آب را پایش می‌کنند و در صورت تشخیص الگوهای غیرعادی، هشدار فوری صادر می‌کنند. برخی مدل‌های پیشرفته این حسگرها از موجودات زنده به‌عنوان «آشکارساز» استفاده می‌کنند و واکنش آن‌ها به آلاینده‌ها را ثبت و تحلیل می‌کنند.

راهکار دیگر، جداسازی سامانه‌های آب آشامیدنی و آب غیرشرب است. در بسیاری از شهرهای پیشرفته، شبکه‌ای مستقل برای آب آشامیدنی وجود دارد که کیفیت آن به‌طور مداوم پایش می‌شود، در حالی که برای مصارفی مانند آبیاری فضای سبز، شست‌وشوی معابر یا برخی مصارف صنعتی، از آب با کیفیت پایین‌تر یا آب بازچرخانی‌شده استفاده می‌شود. این تفکیک باعث می‌شود که حتی در صورت آلودگی عمدی، دامنه اثر محدود شود و کنترل و پاک‌سازی سریع‌تر انجام گیرد.

برای تقویت تاب‌آوری در برابر این تهدیدات، لازم است مراکز حساس و حیاتی مانند بیمارستان‌ها، پادگان‌ها و مراکز امدادی به سیستم‌های تصفیه محلی مجهز باشند. این سیستم‌ها می‌توانند در صورت بروز آلودگی در شبکه اصلی، آب سالم را از منابع ذخیره یا واحدهای تصفیه اضطراری تأمین کنند. همچنین، پایش داده‌های شبکه و تحلیل هوشمند می‌تواند نقش مهمی داشته باشد. اگر الگوی مصرف یک منطقه ناگهان تغییر کند – مثلاً کاهش شدیدمصرف به‌دلیل تغییر طعم یا بوی آب – این می‌تواند یک سیگنال هشدارباشد. الگوریتم‌های یادگیری ماشین قادرند چنین تغییراتی را شناسایی و بهتیم‌های عملیاتی اطلاع دهند.

در نهایت، باید پذیرفت که مقابله با تهدیدات بیولوژیکی صرفاً یک موضوع فنی نیست؛ بلکه نیازمند هماهنگی میان دستگاه‌های امنیتی، بهداشتی و خدمات شهری، آموزش نیروی انسانی و اجرای رزمایش‌های دوره‌ای است. تنها با ترکیب این اقدامات می‌توان اطمینان حاصل کرد که حتی در صورت وقوع یک حادثه عمدی، خسارات به حداقل برسد و بازگشت به شرایط عادی سریع انجام شود.

*شما در صحبت‌هایتان به جداسازی آب شرب از آب غیرشرب اشاره کردید. منظور دقیقاً چیست و این سیاست چگونه می‌تواند بر امنیت و بهره‌وری منابع آب اثر بگذارد؟

وقتی از جداسازی مصرف آب شرب و آب غیرشرب صحبت می‌کنیم، بسیاری تصور می‌کنند که منظور ایجاد یک شبکه لوله‌کشی مجزای سراسری برای آب آشامیدنی است. اما در عمل، چنین رویکردی در مقیاس ملی، بسیار پرهزینه و زمان‌بر خواهد بود و الزاماً کارآمدترین گزینه نیست. ایده‌ای که ما مطرح می‌کنیم، بیشتر بر مدیریت هدفمند کیفیت و محل مصرف آب متمرکز است؛ یعنی لازم نیست تمام آب ورودی به خانه‌ها یا صنایع، کیفیت استاندارد آب آشامیدنی داشته باشد.

برای مصارفی مانند شست‌وشوی معابر، آبیاری فضای سبز، یا حتی تأمین آب سیستم‌های سرمایشی، می‌توان از آب با کیفیت پایین‌تر – مانند آبباز چرخانی‌شده یا آب شور –استفاده کرد. در مقابل، برای آب شرب و مصارف بهداشتی حساس، باید از منابعی استفاده کرد که تحت پایش و کنترل دقیق قرار دارند.

یکی از روش‌های عملی برای این کار، ترویج مصرف آب شرب بسته‌بندی در مقیاس گسترده است. این به معنای تغییر کامل عادات مصرف نیست، بلکه به معنای این است که بخش آشامیدنی نیاز روزانه مردم، که معمولاً حجم بسیار کمتری نسبت به کل مصرف خانوار دارد، از مسیرهایی تأمین شود که ریسک آلودگی آن‌ها بسیار پایین و کنترل کیفیت آن‌ها آسان‌تر است. مزایای این رویکرد چند وجه دارد نخست کاهش ریسک آلودگی بیولوژیکی و شیمیایی؛ زیرا آب بسته‌بندی، فرآیند تولید و حمل‌ونقل کنترل‌شده دارد و در برابر دستکاری عمدی یا حوادث شبکه آسیب‌پذیری کمتری دارد. مزیت دیگری که دارد، بهینه‌سازی هزینه تصفیه است. وقتی کل شبکه مجبور نباشد آب را تا استاندارد آشامیدنی تصفیه کند، هزینه‌های عملیاتی تصفیه‌خانه‌ها و مصرف انرژی کاهش می‌یابد.

افزایش انعطاف در مدیریت بحران دیگر مزیت این رویکرد است. در شرایط اضطراری مانند سیل، زلزله یا حملات خرابکارانه، می‌توان تأمین آب شرب سالم را سریعاً از طریق توزیع بسته‌بندی‌ها انجام داد و همزمان شبکه اصلی را برای مصارف غیرشرب فعال نگه داشت. این مدل، در برخی مناطق کشور به‌صورت طبیعی شکل گرفته است. برای مثال، در برخی شهرهای جنوبی، بخش زیادی از مردم آب آشامیدنی خود را به‌صورت دبه‌ای یا بسته‌بندی تهیه می‌کنند، در حالی که برای سایر مصارف از آب لوله‌کشی استفاده می‌شود. اگر این تجربه بومی، با سیاست‌گذاری و حمایت مناسب تقویت شود، می‌توان به شکلی پایدار، هم امنیت آب شرب را افزایش داد و هم فشار بر منابع و تأسیسات تصفیه را کاهش داد.

البته، این تغییر نیازمند آموزش عمومی، استانداردسازی تولید و توزیع آب بسته‌بندی و اطمینان از قیمت‌گذاری عادلانه است تا همه اقشار جامعه بتوانند به آب سالم و مطمئن دسترسی داشته باشند. در کنار آن، استفاده از فناوری‌های نوین در تولید، مانند فیلتراسیون پیشرفته یا ضدعفونی با اشعه فرابنفش، می‌تواند کیفیت و ماندگاری آب بسته‌بندی را ارتقا دهد.

*با توجه به همه مباحث مطرح‌شده، اگر بخواهیم چارچوبی یکپارچه برای مقابله با بحران آب بر پایه راهکارهای فناورانه طراحی کنیم، این چارچوب شامل چه محورهایی خواهد بود؟

نگاه فناورانه و واقع‌بینانه به بحران آب ایجاب می‌کند که مجموعه‌ای از اقدامات هم‌زمان و مکمل را در نظر بگیریم، چرا که هیچ فناوری به تنهایی نمی‌تواند مشکل را حل کند. اما چارچوبی یکپارچه که مدیریت عرضه و تقاضا را هم‌زمان در برگیرد، می‌تواند مسیر پایداری منابع آب را فراهم آورد. این چارچوب را می‌توان در پنج محور اصلی خلاصه کرد. نخست، ارتقای بهره‌وری در بخش عرضه آب که شامل اقداماتی است برای افزایش ظرفیت و کارایی منابع موجود. هوشمندسازی شبکه‌های توزیع، کاهش تلفات از طریق نشت‌یابی پیشرفته (از تصاویر ماهواره‌ای تا حسگرهای فشار و دبی) و بهبود فرآیندهای تصفیه و انتقال، نمونه‌هایی از این اقدامات هستند. این موارد نه تنها میزان آبی که به مقصد می‌رسد را افزایش می‌دهند، بلکه هزینه‌های انرژی و نگهداری را نیز کاهش می‌دهند.

موضوع دوم، مدیریت هوشمند تقاضا که فناوری‌هایی مانند کنتورهای هوشمند، تجهیزات کاهش مصرف (پرلاتور، سردوش کم‌مصرف، کولر آبی بهینه) و الگوریتم‌های پیش‌بینی مبتنی بر هوش مصنوعی را دربرمی‌گیرد. همراهی این فناوری‌ها با سیاست‌های تعرفه‌ای هوشمند و اطلاع‌رسانی شفاف، مصرف‌کنندگان را به رفتار بهینه تشویق می‌کند. فرهنگ‌سازی و ایجاد حس مسئولیت اجتماعی نیز برای تداوم تغییر رفتار ضروری است.

موضوع سوم، توسعه منابع جایگزین که شامل بازچرخانی و استفاده مجدد از آب در بخش‌های شهری و صنعتی، بهره‌گیری از پساب تصفیه‌شده برای آبیاری فضای سبز و مصارف غیرشرب، و توسعه آب‌شیرین‌کن‌ها (به‌ویژه با انرژی‌های تجدیدپذیر) در مناطق ساحلی می‌شود. این منابع فشار بر آب‌های سطحی و زیرزمینی را کاهش داده و تاب‌آوری سیستم را در مقابل خشکسالی افزایش می‌دهند.

موضوع دیگر، افزایش تاب‌آوری زیرساخت‌ها و امنیت آبی که با بهره‌گیری از سناریوسازی و رزمایش، تقویت مراکز حیاتی با مخازن ذخیره، تولید برق تجدیدپذیر محلی و سیستم‌های تصفیه اضطراری محقق می‌شود. مقابله با تهدیدات بیولوژیکی از طریق حسگرهای آنلاین و جداسازی مصارف شرب و غیرشرب، از دیگر اجزای این محور است. همچنین، ترویج مصرف آب شرب بسته‌بندی برای تأمین نیاز روزانه به صورت امن و قابل‌کنترل، به عنوان ابزار مکمل مطرح است.

و موضوع پنجم، نهادسازی و ایجاد مدل‌های اقتصادی پایدار. فناوری زمانی به مقیاس ملی خواهد رسید که مدل اقتصادی آن مشخص و روشن باشد. ایجاد نهادهای واسط تخصصی در بازار آب، بهره‌گیری از مدل‌های قرارداد صرفه‌جویی که سرمایه‌گذار از محل کاهش مصرف بازپرداخت می‌شود، و رفع موانع اداری برای ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به پروژه‌های ملی، از جمله کلیدهای موفقیت این بخش هستند.

در آخر نکته‌ای جا مانده که بخواهید به آن اشاره کنید …

در پایان باید تاکید کنم که فناوری تنها بخشی از راه‌حل است و موفقیت این چارچوب مستلزم هم‌افزایی میان فناوری، حکمرانی و مشارکت مردمی است. تجربه کشورهای موفق در مدیریت بحران آب نشان می‌دهد که هنگامی که این سه ضلع در کنار هم حرکت کنند، حتی در اقلیم‌های خشک نیز می‌توان پایداری منابع آب را تضمین کرد.

کد خبر 6562665 مهتاب چابوک

• یزدانی: پزشکی فقط نمره نیست؛ افسردگی رزیدنت‌ها هشدار جدی است

• حماس طرح پیشنهادی جدید مصر و قطر را دریافت کرد

• تاب‌آوری مراکز حساس با آب‌شیرین‌کن‌ها؛ آب بسته‌بندی‌ سپر امنیتی شهرها

• اظهارات تازه ترامپ درباره جنگ اوکراین

• خارگ قطب بزرگ تولید پتروشیمی در خلیج فارس شود

• لزوم تلاش همگانی برای پیشگیری از تکثیر پشه آئدس در دیلم

• چربی خون را با این میوه کنترل کنید

• اولیانوف: نشست آلاسکا بر توافق بلندمدت نه آتش‌بس مشکوک متمرکز بود

• بغداد و واشنگتن روابط دوجانبه و موضوع نفت را بررسی کردند

• زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۵.۸ ریشتر شرق الجزایر را لرزاند +فیلم

• آتش‌سوزی در انبار مواد نفتی جنوب تهران به دلیل بی‌تدبیری بوده است

• حریق گسترده انبار مواد نفتی در بلوار پژوهشگاه تهران

• دود غلیظ در آسمان جنوب تهران؛ آتش‌سوزی در انبار روغن موتور

• حضور دو اخراجی پرسپولیس در آخرین تمرین پیش فصل

• گلایه سرمربی پرسپولیس به گوش دو بازیکن اخراجی رسید

• خبرخوش تاجرنیا برای هواداران استقلال؛ رونمایی از دو بازیکن جدید آبی ها

• تیم ملی بسکتبال استرالیا قهرمان کاپ آسیا شد

• گزینه جوان پرسپولیس به بازیکن سرشناس خارجی ترجیح داده شد

• مقام اطلاعاتی عربستان: نتانیاهو خواهان اسرائیل از نیل تا فرات است

• الجزیره بررسی کرد: ۵ نکته اساسی در تظاهرات امروز سرزمین‌های اشغالی

• 

  روزنامه‌های صبح یکشنبه ۲۶ مرداد ۱۴۰۴